Filozofije istraživanja i istraživačke paradigme

Osnovni cilj bloga je da objasnimo kompleksne i složene relacije među pojmovima, kao što su filozofija, metafizika, istraživačke paradigme, koje su zasnovane na ontološkim pretpostavkama, kao i epistemološkim, aksiološkim i metodološkim pozicijama, kao i različitim istraživačkim pristupima, različitim metodama i tehnikama prikupljanja podataka, njihove analize i evaluacije. Razumevanje tih kategorija je prvi korak u razumevanju, definisanju i odabiru praktičnih koraka istraživanja, posebno, kako i na koji način, svaka od navedenih paradigmi utuče na izbor istraživanja i definisanje istraživačke metodologije.

Filozofija i metafizičke pretpostavke su veoma važne, neophodne i neizbežne, koje je neophodno uzeti u razmatranje tokom procesa promišljanja i odabira teme, izbora strategije, postupaka, pristupa i definisanja istraživačkih metodologija. Definisanje i pojašnjenja između pomenutih kategorija nisu laka i jednostavna zbog komplikovanih i kompleksnih značenja i tumačenja pojma filozofije, postojećih kontraverzi, različitih istraživačkih pristupa i tumačenja, posebno upotrebe različitih imena u različitim oblastima nauke, filozofije, istraživanja i prakse.

Postupak izbora i definisanje istraživanja je složen, komplikovan i zahtevan proces koji se sastoji od tri faze. U prvoj fazi, uverenja i pretpostavke, koja se sastoji od procesa preispitivanja, konsultacija i promišljanja, kako i na koji način dizajnirati i organizovati istraživanje u odnosu na naše poglede, znanja, vrednosni system i posebno nalaze i preporuke kritičkog pregleda literature.

Šema 1. Izbor i definisanje istraživanja – sistemski proces refleksije i preispitivanja

Izvor: Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2016) Research Methods for Business Studies, 4th edition. FT & Prentice Hall. London.

Druga faza, možemo reći, sastoji se od upoznavanja s osnovnim konceptima, gledištima i preporukama osnovnih istraživačkih filozofija, kao što su: pozitivizam, postpozitivizam, konstruktivizam i interpretevizam, kritički realizam, i subjektivizam. Analiza i korišćenje različitih filozofskih stanoviša najviše zavise od Vaših pogleda, verovanja, oblasti istraživanja i izbora teme istraživanja.

U trećoj fazi, koristeći logiku koja je data u Šemi 2, promišljanja o prikupljanju i analizi podataka, Research Onion, treba da precizno, sistemski i logično date odgovore na različite sadržaje i pitanja, koja su definisanau pojedinim ‘kriškama’ modela Research Onion.

Veoma je važno, da razumete, da nema univerzalnih i jednostvanih objašnjenja, koja možete lako i bez promišljanja da usvojite. Pokušaćemo da Vam ukažemo na kompleksnost i različite pristupe, odnose i relacije između istraživačkih folozofija, pristupa i istraživačkih paradigmi – ontologije, epistemologije, aksiologije i metodologije istraživanja. Pritom, koristićemo pristup koji su definisali Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2007) u šemi The research onion, kao metodološki pristup koji se koristi u istraživanjima biznisa i menadžmenta. Kao što vidite, u izboru i definisnju istraživačke metodologije, treba da razmotrite i definišete različite segmente, odnosno ,,kriške luka“.

U nastavku, prvo ćemo definisati pojam i značenje pojma filozofije i kako osnovne filozofije istraživanja utiču na sadržaj, pristup i izbor metoda istraživanja.

Šema 2. Istraživačke filozofije, promišljanja o prikupljanju i analizi podataka, Research Onion

Izvor: Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2016) Research Methods for Business Studies, 4^th edition. FT & Prentice Hall. London.

1. Filozofija i dobre preporuke za relevantnu i validnu praksu

Pojam filozofije je složen, kompleksan i najčešće subjektivan u zavisnosti od stanovišta, ubeđenja i verovanja onoga ko definiše taj pojam. Definisati pojam filozofije je isti, kao kad nekoga upitate da definiše pojmove, poput, ,,ljubav”, ,,život” ili ,,politički stav”. Odgovor, obično, iznedri mnoštvo stavova, mišljenja i definicija o tim pojmovima, onoliko, koliko smo ljudi upitali za te pojmove. Razumevanje pojma filozofije, različitih pristupa i tumačenja, pomoći će i ukazaće Vam na suštinu sveta, izazove i probleme s kojim se suočavate, moć i ograničenja znanja, potrebu za ozbiljnim traganjem, preispitivanjem i odabirom tehnika i metoda istraživanja, tumačenjem, analizom i evaluacijom podataka, i na kraju, šta da radite s rezultatima, sa istinom, do koje i ako dođete.

Marriam-Webster rečnik (2021) filozofiju definiše: prvo, kao oblast koja se bavi proučavanjem ideja o znanju, istini, prirodi i smislu života; drugo, kao određeni skup ideja o znanju, istini, prirodi i smislu života; i treće, kao skup ideja o tome kako nešto učiniti ili kako živeti. Cambridge dictionary (2021) definiše pojam filozofija kao proces korišćenja razuma u razumevanju stvari kao što je priroda sveta i postojanja, upotreba i ograničenost znanja i principa moralnog rasuđivanja. EduHuch (2021) navodi 50 definicija filozofije, od kojih ćemo izabrati nekoliko definicija po sopstvenom pristupu i razumevanju filozofije, posebno, podsticaju za istraživanje. Čini nam se, da je važno, da pođemo od Hendersona (1878–1942) koji definiše filozofiju kao sveobuhvatan pogled na prirodu i pokušaj univerzalnog objašnjenja prirode stvari, korišćenjem rigorozne, disciplinovane i oprezno izabrane analize u tumačenju nekih od najtežih problema s kojima su se ljudi suočili. Reč ,,problem”, u definiciji pojma filozofije je ključna reč. U vezi s tim, veoma je važno da uočite da su postojeći problemi i njihovo rešavanje osnovni razlog započinjanja novih istraživanja, pored istraživanja koja tragaju za novim znanjima i otklanjanju praznina u postojećim znanjima. Šta je osnovni cilj i osnovni razlog Vašeg istraživanja?

Wittgensteinu (1889–1951), definiše predmet filozofije kao logičko pojašnjenje misli. Prema njemu, filozofija nije teorija, već aktivnost, koja treba da razjasni i oštro razgraniči misli koje su inače, neprozirne i zamagljene. Kao što vidite, u ovoj definiciji, osnovno značenje filozofije sadržano je u reči ,,misli”. Akcenat se daje na postupak vezanih aktivnosti tokom čijeg odvijanja treba da se mislima, koje su nejasne, zamagljene i neprozirne, pokuša da da nova suština značenja, jasnost, logika i objektivno tumačenje. U vezi s tim, je i pitanje da li su Vama misli nejasne, zamagljene i neprozirne s pojmovima iz oblasti kojojm se bavite ili problemom koji želite da rešite? Ili, ukoliko želite da se bavite razvijanjem i popunjavanjem praznine u oblasti, kojom se bavite, onda bi se mogli osloniti na Berklijevu (1685–1753) definiciju filozofije, koja nije ništa drugo, nego proces proučavanje mudrosti i istine. Opet, i još jedno novo i važno pitanje, imate li dovoljno znanja i mudrosti da dođete do istine za kojom tragate?

Da biste odabrali najbolji istraživački put u traganju za istinom, možda bi mogli, da se naslonite na R.M. Adamsa i njegovo objašenje filozofije. Adams, proces vidi kao faze ozbiljnog razmišljanja o najvažnijim pitanjima na koja se traži odgovor i istovremeno, da se pronađe i unese analitička jasnoća u postavljena pitanja ali i u davanju preciznih i logičnih odgovora. Nameće se još nekoliko pitanja kao što su: da li su Vam pitanja, proizašla iz predmeta, sadržaja i ciljeva sitraživanja; da li su pitanja, logična, precizna i jesu li definisana u SMART pristupu; da li su neutralna, objektivna i da li tragaju za suštinom i pravom istinom; jesu li pitanja definisan shodno standardima metodologija, koja je vezana za kvalitativna, kvantitativna i mešovita istraživanja?  Druga strana relevantnosti i validnosti istraživanja su dobijeni odgovori. Jeste li sigurni da su odgovori, relevantni i validni za cilj, predmet i sadržaj istraživanja; da li su odgovori verodostojni, primereni, pouzdani i univerzalni?

Marksov (1818–1883) pojam filozofije, koji on objašnjava, kao tumačenje sveta da bi se sam svet, promenio, nosi suštinsko značenje i poruku koja je aktuelna i danas. Za Vas, osnovna pitanja jesu: da li Vaše istraživanje ima naučnu, teorijsku ili praktičnu vrednost; da li i u kojoj meri doprinosi razvoju znanja, prakse ili doprinosi rešavanju problema; da li u kojoj meri menja svet, shvaćen kao, zajednica, društvo ili pojedinac; koja je upotrebna vrednost istraživanja i dobijenih rezultata?

Na kraju, za Vas, kao sadašnje ili budiće istraživače, veoma je važno da se naučite da se nosite s izazovima, problemima i teškoćama naučno-istraživačkog i praktičnog istraživanja. U vezi s tim, preporučujemo Vam da se upoznate i eventualno prihvatite Stoicizam, koji je osnovao Zenon iz Citiuma u Atini u ranom 3. veku pre nove ere, kao školu koja podržava i promoviše život zasnovan na principima mudrosti, pravde, hrabrosti i umerenosti. Navedeni principi mogli bi da Vam pomognu da prihvatite sadržaje dobrog i srećnog života, negovanjem stabilnog i dobrog mentalnog stanja, koje su stoici poistovetili sa mudrošću, vrlinom i racionalnošću. Osnovni cilj jeste ponašanje ili življenje ‘idealanog života’ koji je u harmoniji sa prirodom sa stavom mirne ravnodušnosti prema spoljašnjim događajima. Ideal je da se naučite da maksimizirate pozitivne i minimizirate negativne emocije da bi mogli da usavršite sebe i svoje karakterne vrline. Osnovni sadržaji i principi škole trebali bi da Vam pomognu da prihvatate i jednako podnosite zadovoljstvo, bol ili bes, bez ljutnje i pokazivanja emocija. Želimo Vam, srećan i uspešan put dobrog istraživača!

Istraživačke filozofije ili četiri suparničke paradigme istraživanja su: pozitivizam, pragmatizam, kritički realizam, poststrukturalizam (postmodernizam) i intrepretivizam, koji se manje više razlikuju, međusobno, po metafizičko-ontološkim pretpostavkama, ali i po epistemološkim, aksiološkim i metodološkim pozicijama.

2. Definicija paradigme i osnovnih istraživačkih pretpostavki

Za potrebe definisanja, promišljanja i izbora tehnika i modela prikupljanja informacija, kao i njihove analize i evalucije, možemo identifikovati, opisati i sistematično uporediti četiri suparničke paradigme istraživanja: pozitivizam, postpozitivizam, kritičku teoriju i konstruktivizam. Poređenje i pregled tih paradigm obavićemo po ontološkim, epistemološkim, vrednosnim i metodološkim premisama.

Pre bilo kakvih poređenja veoma je važno da definišemo i ukratko objasnimo značenje izraza ‘paradigm’. Postoji raznolikost i mnoštvo tumačenja pojma paradigme. Uglavnom, ta značenja se mogu grupisati u tri osnovna: (1) metafizička paradigma koja koristi široke koncepte kako bi pomogla da tumači, objasni i definiše  stvarnost, proučavanjem prirode ljudskog uma, definicije i značenja postojanja, ili prirode prostora, vremena i njihove uzročne povezanosti, (2) sociološka paradigma je razumevanje sveta u kojoj se koriste široka gledišta i perspektive koje omogućavaju istraživačima da koriste širok spektar tehnika i metoda za opisivanje društva, društvenih pojava i relacija i na osnovu toga postavljanje hipoteza i definisanje teorijskih postavki, i (3) konstruktna paradigma je pristup koji polazi od toga da mi sami, izgrađujuđemo sopstveno razumevanje i znanje o svetu, doživljavanjem stvari i razmišljanjem o tim iskustvima.

Dakle, izrazom ‘paradigm’ označava se opšti pogled na svet, skup opštih metodoloških stavova, vrednosnih orijentacija, simboličkih generalizacija zakona, opštih modela i ontoloških intrepretacija, kao i opštih obrazaca rešavanja problema. Istraživačku paradigm Kuhn 1970. godine definiše kao: „skup zajedničkih uverenja i dogovora koje dele naučnici o tome kako probleme treba shvatiti i rešavati”. Istraživačka paradigma je pristup ili istraživački model za izradu istraživanja koji je verifikovan od strane istraživačke zajednice, dugo se koristi, prihvaćen je i potvrđen u praksi. Tako, na primer, u čistim naukama (fizika, matematika, biologija, hemija), koristi se kvantitativna metodologija, koja uključuje, eksperimente, ankete, testiranje i strukturiranu analizu sadržaja, intervjue i posmatranje, očigledno je najprihvatljiviji pristup istraživanja. Nasuprot tome, kvalitativna metodologija je u suštini pogled na svet, koncept verovanja, sistem vrednosti i metoda unutar kojih se istraživanje obavlja. Osnovne metode, koje se koriste su: utemeljena teorija, fokus grupe, kvalitativna analiza podataka, zapažanje učesnika, intervjui, ankete i upitnici, opservacije i monitoring. Mešoviti metod istraživanja koristi i kvalitativne i kvantitativne metode i tehnike. Mogli bi da zaključimo da izrazom ‘paradigm’ nazivamo svaki model, obrazac ili primer koji se moraju slediti u određenoj situaciji. Otuda i potiče izraz ‘paradigma ponašanja’.  U širem smislu odnosi se na teoriju ili skup teorija koji nam koriste kao model za rešavanje određenih problema ili situacija koje nastaju. U praktičnom smislu reči, paradigma je sistem pretpostavki, koncepata, vrednosti i praksi koje čine način i pristup sagledavanja realnog sveta. To je i istraživačev pogled na svet, njegova verovanja i ukupan pogled na svet, društvo, zajednicu i organizaciju u kojooj radi.

Izrazom ‘paradigm’ može se označiti sistem ili koncept verovanja koja sadrži istraživačeve ontološke, epistemološke, aksiološke i metodološke premise. Ukratko ćemo dati definiciuju i objasniti značenje svake od navedenih premisa.

• Ontologija proučava prirodu bića i postojanje stvari. Ontološke pretpostavke se tiču pitanja prirode, forme i postojanja onoga što proučavamo i saznajemo. Te pretpostavke su visokog nivoa opštosti i treba istraživača da usmeravaju u saznavanju i osmišljavanju proučavanja stvarnosti. Ontologija treba da odgovori na praktična pitanja, kao što su: šta je, kakvo je naličje i priroda stvari, kakav je svet? Odnosno, kakav je istraživačev, prvo, lični stav i pogled, lično viđenje na društvo, procese, stvari i objekte, i drugo, kako će ta viđenja oderediti i uticati na istraživanja? Tako, možemo uzeti jednostavn primer organizacije preduzeća i kako istraživač vidi i definiše taj koncept. Da li istraživač, organizaciju preduzeća, posmnatra kao statičan, hijerarhijski, komandno-linijski sistem, ili kao, dinamičan, otvoren sistem koji se stalno menja i prilagođava. U zavisnosti od tog i sličnih stavova istraživač će, sasvim sigurno, u jednom ili drugom slučaju, odabrati različit teorijski pristup, drugačije primere iz prakse, predložiće po svoj prirodi različit uzorak i odrednice njegovog formiranja, kao i različite metode i tehnike prikupljanja podataka i formiranja baze podataka. Možemo da navedemo još radikalniji primer, posebno za sociološka, istorijska i politička istraživanja raspada Jugoslvije, devedesetih.  Za jedne, ti sukobi i ratovi završili su se u otadžbinsko-odbrambenom ratu, za druge, bio je to neprijateljski čin, agresorski pohod koji se završio u genocidnoj tvorevini. Sasvim je sigurno, da će istraživačevo mišljenje, stav i percepcija o tim događajima, uticati i odrediti kompletan pristup istraživanju.
• Epistomologija prema Oksfordskom rečniku engleskog jezika, je teorija ili nauka o metodi i osnovi znanja. To je ključna oblast filozofskog proučavanja koja uključuje izvore i granice, racionalnost i opravdanost znanja. Jednostavno rečeno, epistemologija je teorija znanja i bavi se načinom na koji se znanje prikuplja i iz kojih izvora se prikuplja. U istraživačkom smislu, istraživačev pogled na svet i znanje snažno utiče na njegovo tumačenje podataka i u vezi sa tim, njegovo filozofsko mišljenje i stav treba biti jasno definisan na samom početku istraživanja.

Osnovna estimiološka pitanja su: kako znamo šta je stvarnost, šta i pod kojim uslovima smatramo znanjem; kako možemo znati šta znamo; šta se smatra prihvatljivim znanjem; šta su pouzdani, relevantni i validni podaci; koji doprinos znanju može biti učinjen? Odgovrima na ta pitanja istraživač treba da utvrdi, šta se smatra validnim, legitimnim i prihvatljivim znanjem, drugo, kako prethodno navedena pitanja utiču i determinišu izbor oko prikupljanja informacija i formiranja baze podataka, i treće, kako i na koji način prezentovati i uraditi desimentaciju rezultata istraživanja.

• Aksiološke pretpostavke se odnose na moralna, etička i vrednosna pitanja koja treba uzeti u obzir prilikom planiranja predloga istraživanja. Generalno, aksiologija uključuje etiku (teoriju morala) i estetiku (teoriju ukusa i lepote), kao i druge oblike vrednosti. Osnovna pitanja na koje treba dati odgovor u aksiološkom pristupu su: koja je uloga moralnih i etičkih vrednosti u istraživanju; kako da postupamo sa sopstvenim vrednostima tokom istraživanja; kako da postupamo sa stavovima i moralnim vrednostima učesnika u istraživanjima; i posebno, kako i u kojoj meri biti lično uključen tokom procesa istraživanja?
• Metodološke pretpostavke uključuju osnovna pitanja koja treba da daju odgovore, kako i na koji način odabrati i definisati specifične procedure ili tehnike koje se koriste za identifikaciju, odabir, obradu prikupljenih podataka (baze podataka), te analizu i evaluaciju dobijenih rezultata istraživanja. Obično, ovde govorimo o izboru, kvantiativne, kvalitativne ili mešovite metode istraživanja. Tipologija različitih tipova istraživanja dati su u Šemi 3, koja sledi.

Šema 3. Tiplogija dizajna iszraživanja

Izvor: Ristić, Ž. (2016, s. 111) Objedinjavanje kvantitativnih i kvalitativnih istraživanja, ECPD. Beograd.

Navedene tipologije i dizajni istraživanja podrazumevaju korišćenje više različitih kvantitativni metoda, kao što su: survej, upitnici i ankete, deskriptivna istraživanja i korelaciona istraživanja. Ili, kvalitatitvnih, kao što su: intervjui, fokus grupe, etnografske studije, analize teksta i studije slučajeva. Mešovita istraživanja, kao što samo ime kaže, kombinuje i ukršta te različite metode.

Reference:                     

1. 50 + Definition of Phylosophy, dostupno na: https://eduhutch.blogspot.com/2014/04/50-definitions-of-philosophy.html [Pristupljeno, 6. novembera 2021.]
2. Heightening awareness of research philosophy: the development of a reflexive tool for use with students, dostupno na: https://www.bl.uk/collection-items/heightening-awareness-of-research-philosophy-the-development-of-a-reflexive-tool-for-use-with-students [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
3. Honderich, T. (1995) The Oxford companion to Philosophy, Oxford University Press. Oxford.
4. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2007) Research Methods for Business Studies, 4th edition. FT & Prentice Hall. London. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2015)
5. Essential meaning of philosophy, dostupno na: https://www.merriam-webster.com/dictionary/philosophy [Pristupljeno, 6.  novembera 2021.]
6. Pojam filozofije, dostupno na: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/philosophy [Pristupljeno, 6. novembera 2021.]
7. Adapted from Patel, S. (2015, 15 July). The research paradigm – methodology, epistemology, and ontology – explained in simple language. Retrieved from http://salmapatel.co.uk/academia/the-researchparadigm-methodology-epistemology-and-ontology-explained-in-simple-language;
8. Ristić, Ž. (2016) Objedinjavanje kvantitativnih i kvalitativnih istraživanja, ECPD. Beograd.
9. Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A. (2018) Research methods for Business Studies. Pearson education. London. Research philosophies, approaches, and strategies, available at https://www.youtube.com/watch?v=b3kKFNOnwOY&t=2288s [Pristupljeno, 6. novembera 2021.]